امام مبینواژه امام از ریشه «ا م م» به معنای اصل و مرجع، اشتقاق یافته و در همه کاربردهای گوناگون آن، نامی برای کس یا چیزی است که به سویش توجه شده و به نحوی از آن پیروی می‌کنند. [۴]
مفردات، ص۸۷.
[۵]
التحقیق، ج۱، ص۱۳۵، «ام».
۱ - توضیح واژه امامواژه امام در معانی گوناگونی همچون: جاده [۸]
ترتیب العین، ص۵۵.
، ریسمان بنایی [۹]
تاج العروس، ج۱۶، ص۳۴، «امم».
[۱۰]
معانی‌الاخبار، ص۲۲۵.
، رهبر و پیشوای گروهی از مردم [۱۱]
لسان العرب، ج۱، ص۲۱۳ - ۲۱۴.
[۱۲]
مجمع البحرین، ج۱، ص۷۷، «ام».
به‌کار رفته است. برخی واژه پژوهان قرآن در مقام شمارش کاربردهای مختلف این واژه به ۵ معنای ذیل اشاره کرده‌اند: رهبر، دفتر اعمال آدمیان، لوح محفوظ ، کتاب تورات ، راه اصلی و مرکزی. [۱۴]
الوجوه و النظائر، ج۱، ص۱۱۸ - ۱۱۹.
۲ - توضیح واژه مبینواژه مبین از ریشه «بیان» به معنای کشف و ظهور اشتقاق یافته و با «بَوْن» به معنای تفاوت و «بَیْن» به معنای وصل و فراق هم ریشه است. [۱۷]
التحقیق، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۷، «بین».
پیوند معنایی این سه مفهوم را این‌گونه گفته‌اند که کشف و ظهور هر شیء معمولا از طریق ذکر تفاوت و تشابه آن شیء با دیگر اشیا حاصل می‌شود. [۱۸]
التحقیق، ج۱، ص۳۶۶ - ۳۶۷.
دو واژه «مُبین» و «بیّن» هم معناست؛ اما «مبین» از تأکید بیشتری برخوردار بوده و افزون بر ظهور و انکشاف، از حالت اظهار و کاشفیت برای دیگر اشیا نیز برخوردار است، به همین سبب گاه تنها از حیث نخست لحاظ شده و به صورت لازمی به‌کار می‌رود و گاه به حیث دوم آن نیز توجه شده و به صورت متعدی به‌کار می‌رود. [۱۹]
لسان العرب، ج۱، ص۵۶۲.
[۲۰]
التحقیق، ج۱، ص۳۶۷ - ۳۶۸.
۳ - کاربرد واژه در قرآنتعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن به‌کار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب است. خداوند در آیات نخست سوره یس ، پس از بیان گمراهی، کوردلی و عناد کفرپیشگان در برابر پیام‌های آسمانی رسولان، از علم جامع خویش به‌کارهای گذشته و آثار برجای مانده از آنان یاد می‌کند: «... و نَکتُبُ ما قَدَّموا وءاثرَهُم و کُلَّ شَیء اَحصَینهُ فی اِمام مُبین» غالب مفسران، امام مبین را در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند که در آیات دیگر از آن به « امّ الکتاب » و « کتاب مبین » یاد شده است، [۲۷]
کشف‌الاسرار، ج۸، ص۲۰۹.
با این حال در بیان تعریف آن دچار اختلافاتی شده‌اند که در نمونه‌ای از این تعاریف، حاوی اعمال و آثار انسان‌ها و بلکه در برگیرنده همه اشیا و موجودات دانسته شده و فرشتگان در اجرای وظایف خویش به عمل بر طبق آن موظف شمرده شده‌اند. [۲۹]
التفسیر الکبیر، ج۲، ص۴۹.
(لوح محفوظ) شماری دیگر از مفسران، تعبیر مورد نظر را به معنای نامه اعمال آدمیان دانسته و بخش نخست آیه را به استشهاد آورده‌اند: [۳۰]
التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۴۹.
[۳۲]
رحمة من الرحمن، ج۳، ص۴۶۳.
«و نَکتُبُ ما قَدَّموا و ءاثرَهُم» این تفسیر در برخی روایات شیعه نیز به چشم می‌خورد.۴ - از دیدگاه علماگروهی نیز با تعریف امام مبین به کتاب حاوی اعمال و آثار همه انسان‌ها پیش از وقوع [۳۴]
التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۴۹.
گویا در مقام نوعی جمع میان دو دیدگاه پیشگفته برآمده‌اند. در وجه جمعی برخی دیگر از مفسران معاصر، همه موارد مذکور به مثابه تعابیری متفاوت از یک کتاب دانسته شده که شامل همه بخش‌های مذکور است. [۳۵]
من وحی القرآن، ج۱۹، ص۱۳۲.
در این صورت امام مبین، نام کتابی است که حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است. [۳۷]
تفسیر صدر المتالهین، ج۵، ص۴۳.
در وجه نامگذاری این کتاب نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن، [۳۸]
الفرقان، ج۲۳، ص۲۴.
برگرفته شدن همه کتاب‌های آسمانی از آن، [۳۹]
کشف الاسرار، ج۸، ص۲۰۹.
تنظیم نامه اعمال انسان‌ها بر اساس آن و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت، در هر حال این آیه بنا به عمده اقوال در پیش گفته شده، بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد. [۴۲]
الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.
[۴۳]
مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۴.
برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاهی تأویلی، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص، بلکه آن را موجودی مجرد دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند. [۴۴]
تفسیر صدر المتالهین، ج۵، ص۳۵.
[۴۵]
اسفار، ج۶، ص۲۹۵ - ۲۹۶.
[۴۶]
اسفار، ج۶، ص۳۹۴.
[۴۷]
اسفار، ج ۷، ص۳۸.
[۴۸]
اسفار، ج ۷، ص۴۸.
انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتاب‌های دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده [۴۹]
شرح الاسماء، ص۱۵۷ - ۱۵۸.
و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند. [۵۰]
رحمة من الرحمن، ج۳، ص۴۶۳.
[۵۱]
اسفار، ج۶، ص۲۹۶.
۵ - از دیدگاه روایات شیعهدر روایات شیعه نیز امام مبین بر امیرمؤمنان (علیه‌السلام) [۵۵]
الفضائل، ص۹۴.
و سایر امامان (علیهم‌السلام) [۵۶]
مناقب، ج۲، ص۲۴۸.
تطبیق شده و گاه نیز کتابی حاوی همه حوادث جهان [۵۷]
نوادر المعجزات، ص۱۳۱ - ۱۳۲.
یا وصیت‌نامه پیامبر (صلی الله علیه و آله) دانسته شده که بر آن حضرت نازل گشته است.۶ - تفسیر آیاتدر یادکردی دیگر از امام مبین پس از ذکر داستان قوم لوط به آثار و نشانه‌های برجای مانده از شهرشان بر مسیر راه مسافران اشاره شده و پس از جریان قوم شعیب و انتقام الهی از آنان یاد شده است: «فَاَخَذَتهُمُ الصَّیحَةُ مُشرِقین و اِنَّها لَبِسَبیل مُقیم و اِن کانَ اَصحبُ الاَیکَةِ لَظلِمین فانتَقَمنا مِنهُم و اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» مفسران در بیان منظور خداوند از تعبیر «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» اختلاف نظر دارند؛ گروه اندکی از مفسران سعی کرده‌اند تعبیر مزبور را در این آیه نیز به معنای لوح محفوظ یا معنای دیگری نزدیک به آن تفسیر کنند. سدّی از مفسران نخستین در برابر نظر غالب مفسران هم طبقه خود، امام مبین را در این آیه همان «کتاب مستبین» در آیه «و ءاتَینهُمَا الکِتبَ المُستَبین» دانسته و آن را مقدم بر دیگر کتاب‌ها می‌شمرد. سیاق آیات سوره صافّات نشان می‌دهد که منظور از کتاب مذکور، تورات است. تفسیر امام مبین در این آیه به لوح محفوظ یا کتابی جامع و شامل بر لوح محفوظ در آثار برخی مفسران معتزلی و عرفای اسلامی نیز به چشم می‌خورد. [۶۴]
مجمع البیان، ج۶، ص۵۲۸.
[۶۵]
رحمة من الرحمن، ج۲، ص۴۶۱.
[۶۶]
روح المعانی، ج۱۴، ص۱۱۱.
در گزارشی از مورج نیز به استعمال امام به معنای کتاب در گویش قبیله حِمْیَر برمی‌خوریم که در تأیید دیدگاه مورد نظر به‌کار گرفته شده است. [۶۸]
روح المعانی، ج۱۴، ص۱۱۲.
بنا به این نوع تفاسیر، آیه در مقام بیان این مطلب خواهد بود که ماجرای آن دو شهر یا داستان لوط و شعیب در کتاب مستبین یا لوح محفوظ یا کتاب مشتمل بر آن ثبت شده است، در حالی که این معنا بر خلاف منظور خداوند از ذکر داستان آن دو قوم جهت عبرت گرفتن خوانندگان به نظر می‌رسد، به هر روی عموم مفسران در برابر دیدگاه پیشگفته، امام مبین را در این آیه به معنای شاهراهی آشکار دانسته [۷۰]
مجمع البیان، ج۶، ص۵۲۸.
[۷۲]
جامع البیان، مج ۸، ج۱۴، ص۶۵.
و در وجه نامگذاری آن گفته‌اند که مسافران با دنبال کردن راه اصلی به مقصد خود می‌رسند، [۷۴]
معانی القرآن، ج۲، ص۹۱.
[۷۵]
التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۲۰۴.
بنابراین، ارتباطی میان این تعبیر در این آیه با معنای اصطلاحی آن در آیه سابق وجود نداشته و تنها نوعی اشتراک لفظی میان آن‌ها برقرار است یا دو مصداق کاملا متفاوت از یک معنای جامع لغوی به شمار می‌روند. البته در دیدگاه مشهور نیز اختلافاتی درباره تعیین دو شهر مذکور در آیه «اِنَّهُما لَبِاِمام مُبین» به چشم می‌خورد؛ بیشتر مفسران منظور از این دو شهر را همان شهر قوم لوط و شعیب دانسته‌اند [۷۶]
جامع البیان، ج۱۴، ص۶۵.
[۷۸]
الفرقان، ج۲۲، ص۲۴.
که آثار آن‌ها در مسیر مدینه به شام در معرض دید مسافران بوده است؛ اما برخی دیگر آن دو مکان را محل سکونت دو قبیله همجوار دانسته‌اند که شعیب به سوی هر دوی آن‌ها مبعوث شده و در قرآن از هر دو به « اصحاب ایکه » یاد شده است. [۸۰]
روح‌المعانی، ج۱۴، ص۱۱۱.
۷ - فهرست منابعتاج العروس من جواهر القاموس؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ ابن ابی حاتم؛ تفسیر القرآن الکریم؛ صدرالمتالهین؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نور الثقلین؛ تفسیر من وحی القرآن؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ شرح الاسماء او شرح دعاء الجوشن الکبیر؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ الفضائل؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معانی الاخبار؛ معانی القرآن، فراء؛ مفردات الفاظ القرآن؛ مناقب آل ابی‌طالب؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت و العیون، ماوردی؛ نوادر المعجزات فی مناقب الائمة الهدی (علیهم السلام)؛ الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب الله العزیز. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «امام مبین». |